هرس درختان و آموزش کاربردی آن

تعریف هرس: هرس و یا (Pruning) به طور کلی علم و هنر قطع کامل یا جزیی اندام‌هاي مختلف گیاه می‌باشد که به منظور تحت تاثیر قرار دادن و هدایت مسیر رشد و باروري گیاه یا به طور کلی اصلاح و بهبود نماي ظاهري که در نهایت باعث تنظیم و کنترل رشد، گلدهی و میوه دهی می‌گردد.

مزایاي هرس

1- نگهداري اندازه درخت در حد مطلوب و جلوگیري از رشد بیش از حد و تراکم بالاي شاخه‌ها
2- حذف شاخه‌هاي خشکیده، بیمار، ضعیف و شکسته
3- حذف شاخه‌هاي روي هم افتاده و خمیده
4- خلوت کردن قسمت داخلی که در نتیجه سبب چرخش بهتر هوا داخل شاخه‌ها، دریافت بیشتر نور توسط شاخه‌هاي داخلی تاج و کاهش مقاومت در برابر باد می‌گردد.
5- تحریک گلدهی و میوه دهی در درختان و درختچه‌ها: در این حالت شخص هرس کار می‌بایست در مورد فیزیولوژي درخت، شناخت انواع جوانه‌ها، نحوه گلدهی (روي شاخه‌هاي فصل جاري، یکساله، دوساله و ...) و نحوه رشد و نمو درخت مورد نظر اطلاعات کافی داشته باشد، به عنوان مثال درختچه توري و پیروکانتا اگر به صورت غیر اصولی هرس شوند تا چندین سال تولید گل و میوه نخواهیم داشت.
6- جوان سازی درختان و درختچه‌های مسن: عکس العمل درختان مختلف در مقابل هرس جوانسازی بسیار متفاوت بوده و برخی واکنش مثبت وبرخی واکنش منفی نشان می‌دهند. به هر حال قبل از اقدام به چنین عملی می‌بایستی مطالعات و بررسی‌های اولیه به صورت دقیق انجام گیرد و این عمل به صورت تدریجی و طی چند سال و تحت نظر متخصص و کارشناس امر انجام می‌شود و از هرس‌های شدید و یکباره به منظور جوان سازی درخت جدا خودداری شود.
از مزایایی که عمل هرس می‌تواند در پی داشته باشد، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• حذف شاخه‌هاي ناخواسته، بدشکل، نابجا، خشک و آلوده به بیماري‌ها
• توزیع مناسب شاخه‌ها در کلیه جهات به گونه‌اي که هوا و نور به میزان کافی در تاج درخت نفوذ کند
• ایجاد تعادل بین اندام هاي رویشی و سیستم ریشه؛ متعادل کردن بار میوه در درختان مثمر و جلوگیري از سال آوري
• دادن فرم و اسکلت مناسب به درخت
• شکل سازي و فرم دادن به گیاهان زینتی نظیر انواع سروها، شمشادها, چنار , بید مجنون , نارون چتري و...
• محدود کردن رشد گیاه براي تسهیل عملیات باغی و جوان ساختن درختان مسن از طریق حذف شاخه‌هاي پیر و تحریک گیاه براي تولید شاخه‌هاي جدید

برای خرید بذر به فروشگاه اینترنتی نازبو مراجعه کنید

انواع هرس

هرس را می‌توان از نظر زمان، شدت عمل و هدف مورد نظر به شکل زیر تقسیم بندی نمود:

زمان هرس درختان بستگی به نوع درخت، نوع هرس و آب و هواي منطقه دارد که در مورد هریک از درختان باید جداگانه بحث شود. بیشتر درختان خزان پذیر را در هنگام به خواب رفتن آنها از اواخر پاییز تا اوایل بهار هرس می‌کنند ولی منطقی‌تر آن است که درخت را پس از مدت زمان کوتاهی که از خواب بیدار شده باشد، هرس کنید تا به ترمیم زخم خود قادر گردد. اما درختانی همچون گیلاس و آلو را در تابستان هرس می‌کنند تا خطر ابتلاي آنها به بیماری‌هایی نظیر برگ نقره اي (Silver leaf) درختان افرا و راش بر اثر هرس از محل زخم خود شدیدا شیرابه ترشح می‌کنند. بنابراین، اواخر پاییز زمان مناسبی براي هرس آنهاست. سوزنی برگان نیز به دلیل ترشح شدید شیرابه بهتر است در پاییز هرس شوند.
با توجه به موارد ذکر شده به طور کلی دو نوع هرس داریم:
الف) هرس خواب یا زمستانه یا خشک: انجام این هرس از زمان ریزش برگها تا بیدار شدن درختان امکان پذیر است. در باغات وسیع براي اینکه هرس به موقع در تمام سطح باغ انجام شود، اوایل پاییز کار هرس را شروع می‌کنند. لیکن در مناطق سردسیر در این فصل، هرس درختان خطر سرمازدگی شاخه‌ها را دربردارد. بنابراین اواخر زمستان که شرایط آب و هوایی مناسب است بهترین زمان براي هرس درختان میوه می‌باشد. البته بسته به نوع درخت و شرایط آب و هوایی منطقه زمان هرس زمستانه تفاوت‌هایی دارد. مثلا به دلیل حساس بودن هلو نسبت به سرما، این گیاه اواخر زمستان هرس می‌شود. در حالیکه درخت سیب را می‌توان در اوایل زمستان هرس کرد. همچنین در مناطق سردسیر، هرس زمستانه در اواخر زمستان و در مناطق گرمسیر در اوایل زمستان انجام می‌گیرد. هرس فرم، هرس ریشه و حذف شاخه‌هاي خشک و بیمار و آفت زده در این محدوده زمانی انجام پذیر است. در این زمان حرکت شیره پرورده بسیار کند می‌باشد و مواد غذایی در تنه درخت ذخیره می‌شود و مشکل خاصی براي گیاه به وجود نمی آید
ب) هرس تابستانه یا سبز: پس از هرس زمستانه فعالیت گیاه آغاز می‌شود و اعضاي مختلف درخت رشد و نمو خود را از سر می‌گیرند. در طول دوران رشد و نمو، اندام‌هاي زائد و بدون مصرف و مزاحم نیز در بعضی از درختان رشد کرده و مقدار زیادي از انرژي مواد غذایی در درخت را صرف نشو و نماي خود می‌کنند و در نتیجه موجب تضعیف درخت می‌شود. از اعضاي مهم می‌توان پاجوش‌هایی که اطراف ریشه و یا ساقه و تنه به وجود می‌آیند را نام برد که در هرس سبز باید نسبت به قطع کردن آنها اقدام نمود. هرس سبز را می‌توان بر روي شاخه‌هایی که رشد و نمو آنها در اواسط تابستان براي برخی از واریته‌ها و یا اوایل پاییز براي ‌واریته‌هاي دیگر به پایان رسیده است انجام داد. تجربه نشان داده است که عملیات هرس تابستانه روي شاخه بهتر است در اواسط تابستان انجام شود؛ زیرا در این موقع از سال مواد ذخیره اي درخت به مصرف رسیده و زمان ذخیره سازي موادآلی در اندامهاي آن است. هرس برگ، گل، ریشه، میوه و حذف نرك‌ها و پاجوش‌ها، ایجاد زخم روي پوست ساقه و قطع انتهاي شاخه‌هاي سریع الرشد از جمله عملیات هرس تابستانه هستند. هرس سبز باعث حذف قسمتی از شاخ و برگ‌هاي درخت شده و به این ترتیب تهویه گیاه را تسهیل می‌نماید. در این صورت برگ‌ها و اعضاي مختلف گیاه می‌توانند از نور خورشید حداکثر استفاده را بنمایند. هرس تابستانه ترجیحا سبک و خفیف انجام می‌شود.

بیشتر بخوانید : هرس ریشه گیاهان آپارتمانی

بررسی انواع هرس از نظر شدت هرس (The types of pruning)

از این نظر، هرس به سه نوع ضعیف، شدید و متوسط تقسیم می‌شود. اگر پس از هرس مقدار شاخه باقیمانده کمتر از شاخه حذف شده باشد، هرس را شدید و برعکس این حالت هرس را ضعیف می‌گوییم. در صورتیکه مقدار شاخه حذف شده تقریبا برابر با مقدار شاخه باقیمانده باشد، هرس از نوع متوسط است. شدت هرس بسته به نوع درخت (عکس العمل درختان مختلف در مقابل شدت هرس بسیار متفاوت خواهد بود)، سن درخت و چگونگی هرس در سال‌هاي گذشته متفاوت خواهد بود.
به طور کلی بسته به وضعیت موجود تاج درخت و هدف از اجراي عملیات هرس، نوع حذف و یا سرزنی شاخه‌ها متفاوت خواهد بود و با روش‌هاي ذیل انجام می‌شود:

1-1 سرزنی نوک شاخه‌ها یا سرشاخه زنی (Heading back)
در این نوع هرس فقط نوك نهال و یا شاخه‌ها را می‌زنیم که هدف اصلی در این روش، متراکم ساختن تاج و تحریک شاخه دهی فرعی می‌باشد. با این نوع هرس می‌توان شاخه‌هاي اصلی را تحریک به ایجاد شاخه‌هاي فرعی در سال آتی نمود و بدین وسیله تاج درخت را طی چند سال، پر شاخه و متراکم کرد (به منظور ایجاد فرم و سایه اندازي بیشتر)
1-2 حذف کامل شاخه‌ها یا تنک کردن تاج (Thinning out)
در این نوع هرس شاخه‌هاي درونی و شاخه‌هاي با زوایاي نامناسب (زوایاي بسته - دفرمه - آفت زده و بیمار) را از قسمت انتها حذف نموده و با این عمل تاج درخت خلوت می‌شود. به عبارت دیگر هدف این نوع هرس، تنک کردن شاخه2ها و کاهش تراکم تاج می‌باشد. درختانی که به دلیل هرس شدید در سال‌هاي گذشته، حالت جارویی به خود گرفته اند و یا چند سالی هست که هرس نشده اند، بهتر است با این روش هرس شوند. این عمل اصلاحی می‌بایستی طی 2 الی 3 سال و به صورت تدریجی انجام شود. در هنگام حذف کامل شاخه‌ها، باید دقت داشت که هر چه زاویه اي که شاخه با تنه و یا با شاخه حامل خود می‌سازد به زاویه قائمه (90 درجه) نزدیک‌تر باشد، این شاخه قوي تر بوده و رشد بهتري در سال آتی خواهد داشت و شاخه‌هاي با زوایاي بسته نیز بهتر است حذف شود. عموما شاخه‌هاي با زوایاي بسته مقاومتشان در مقابل سنگینی برف و طوفان ضعیف‌تر می‌باشد.
2- از نظر هدف موردنظر
گاهی منظور و هدف از هرس، ایجاد فرم مناسب براي درخت است که در این صورت هرس را هرس فرم می‌نامند. اما در صورتیکه منظور از هرس دخالت در چگونگی باردهی آن باشد، هرس باردهی نام می‌گیرد. این دو نوع داراي انواع مختلفی هستند. هرس فرم به دو دسته هرس فرم از نظر ارتفاع و هرس فرم از نظر شکل تاج تقسیم می‌شود که البته هرس فرم تزئینی نیز در این دسته بندي قرار می‌گیرد. هرس فرم در سال هاي اول کشت نهال و هرس باردهی معمولاً پس از تشکیل فرم و اسکلت آن انجام می‌گیرد.
2-1 هرس فرم 2-1-1 از نظر ارتفاع درخت
از نظر ارتفاع، درختان ممکن است به سه حالت پاکوتاه، نیمه پاکوتاه و پابلند تربیت شوند. در صورتیکه ارتفاع درخت از سطح خاك تا اولین شاخه اصلی کمتر از 70 سانتیمتر باشد، درخت به صورت پاکوتاه تربیت شده است. امروزه از این روش براي تربیت درختان پاکوتاه سیب استفاده می‌شود. همچنین در صورتیکه از انواع پایه هاي ضعیف استفاده شود، لازم است درخت به فرم پاکوتاه هرس شود. در فرم نیمه پاکوتاه، ارتفاع تنه درخت حدود 100 سانتیمتر است. در صورتیکه ارتفاع تنه بیش از 100 سانتیمتر باشد، به آن فرم پابلند اتلاق می‌شود. این فرم معمولا براي درختان انجیر، گیلاس، گردو و بادام مورد استفاده قرار می‌گیرد.
2-1-2 از نظر شکل تاج
درختان را از نظر شکل تاج به دو فرم گرد و پهن هرس می‌کنند. در فرم گرد، تاج درخت در تمام جهات رشد یکسانی دارد. ولی اگر شاخه‌ها را وادار نمایند که در یک صفحه و عمود بر زمین رشد کنند، فرم تاج را پهن می‌نامند. انتخاب فرم تاج به عواملی مانند نور، درجه حرارت، نوع گیاه، نوع پایه و میزان سرعت باد در منطقه بستگی دارد. اگر در فرم گرد شاخه مرکزي درخت حذف شود، آنرا فرم گرد توخالی می‌گویند و اگر شاخه مرکزي باقی بماند، به آن فرم گرد توپر می‌گویند. فرم‌هاي هرمی و شلجمی از نوع توپر و فرم جامی از نوع توخالی می‌باشد. درختانی مانند مو به فرم خاصی هرس و تربیت می‌شوند که به آن فرم پاچراغی می‌گویند.
2-1-2-1 تربیت پر مانند
در درختانی که چیرگی انتهایی(غلبۀ جوانۀ انتهایی) شدید است، این نوع هرس انجام می‌شود که در این صورت می توان در قسمت پائین تنه شاخه‌ها را حفظ کرد. در واقع فرم درخت به صورت پر می‌باشد. این نوع تربیت بیشتر در سوزنی برگان از جمله سرو خمره، کاج مشهد و سرو نقره اي کاربرد دارد.
2-1-2-2 تربیت استاندارد
در درختان بزرگ که چیرگی انتهایی شدید است انجام می‌شود. در این روش تا ارتفاع  2متر ار سطح زمین،تمامی شاخه‌ها را حذف می‌کنیم. البته بر حسب نوع درخواست، این ارتفاع بیشتر هم می‌شود.این نوع تربیتدر نارو، چنار، توت، زبان گنجشک، عرعر و بید کاربرد دارد.
2-1-2-3 تربیت بوته اي  در درختان کوتاه که چیرگی انتهایی ضعیف است انجام می‌شود. در این روش حدود نیم متر از سطح زمین تمامی شاخه‌ها را حذف می‌کند. این نوع تربیت براي درختان پراکنده در چمن‌کاري‌ها کاربرد دارد، مانند زیتون، هلو گل و سیب گل
2-1-2-4 تربیت هرمی (Central leader) در این نوع هرس بدون اینکه جوانه انتهایی نهال و یا شاخه اصلی درخت را حذف کنیم، اجازه می‌دهیم نهال و یا درخت حالت طبیعی خود را حفظ کند. این شکل هرس بیشتر براي درختان نظیر تبریزي، چنار و کاج تهران بکار می‌رود و به درخت و یا نهال اجازه داده می شود که به طور طبیعی در حالی که شاخه مرکزي (شاخه لیدر) آن از شاخه‌هاي فرعی بلندتر است، رشد نماید و هرس تنها محدود به حذف شاخه‌هاي فرعی اضافی و قطع شاخه‌هاي پایینی تنه تا ارتفاع دلخواه می‌گردد و به هیچ وجه شاخه لیدر نبایستی حذف شود. درختانی که به این شکل تربیت می‌شوند، چون طول شاخه‌هاي فرعی پایینی آنها بیشتر از شاخه‌هاي فرعی بالاتر بوده شکل یک هرم یا مخلوط به خود می‌گیرند و معمولا داراي ارتفاع نسبتا زیاد و قطر تاج نسبتا کم می‌باشند، این نوع هرس بیشتر براي ریفوژهاي میانی و کناري با عرض کمتر از 4 متر توصیه می‌شود. دو نوع فرم هرمی داریم. یکی فرم هرمی دوکی که در آن شاخه‌هاي اصلی به طور متناوب و با زاویه 45 درجه روي تنه تنظیم شده‌اند و دیگري فرم هرمی چلچراغی نام دارد که در این فرم شاخه‌هاي فرعی با فاصله کمتري از یکدیگر (حدود 30 سانتیمتر) و به طور مجتمع روي تنه قرار می‌گیرند.

بیشتر بخوانید : هرس بونسای

براي رسیدن به فرم هرمی دوکی به صورت زیر عمل می‌شود:

• در سال اول نهال را از فاصله 70-50 سانتیمتری سطح خاک قطع می‌نماییم. در این صورت معمولاً حدود 6 جوانه روی نهال باقی می‌ماند.
• در سال دوم جوانه ها رشد کرده و شاخه های فرعی را تشکیل می‌دهند. به هنگام هرس، شاخه اصلی را همانند سال قبل به گونه ای هرس می‌کنیم که حامل 6 جوانه باشد و شاخه‌های فرعی را طوری قطع می‌کنیم که طول آنها برابر 1.4 طول آنها در سال دوم باشد.
• در سال سوم عمیات هرس را مانند سال دوم هرس می‌کنیم. ارتفاع درخت با این فرم به حدود 4 متر می‌رسد. بیشتر درختان مثمر به این فرم تربیت می‌شوند. اما درختان غیر مثمر را نیز می‌توان به فرم هرس دوکی تربیت کرد. درختان پرورش یافته به این فرم قوی و مستحکم خواهند بود.

برای خرید ابزار باغبانی به فروشگاه اینترنتی نازبو مراجعه کنید.

2-1-2-5 تربیت شلجمی (Modifild Leader) در این شکل تربیت، هیچ شاخه‌اي مداوما حالت لیدر (پیشاهنگ یا مرکزي) به خود نخواهد گرفت و به مجرد اینکه شاخه‌اي بر دیگر شاخه‌ها مسلط و از آنها بزرگتر شود، باید انتهاي آن را قطع و نقش پیشاهنگ را به شاخه دیگري واگذار کرد. این روش تربیت باعث می‌شود که درخت در تمام جوانب خود داراي شاخه‌هاي قوي شود و در برابر فشارهاي خارجی نظیر برف و طوفان مقاومت و تحمل بسیار بالایی از خود نشان دهد. در این روش پس از آنکه نهال ترکه‌اي شد‌، سر آن را در فاصله حدود 180 سانتی متر از سطح زمین و در فصل خواب قطع کرده، این نهال در سال بعد در طول فصل رشد، تعدادي شاخه فرعی تولید می‌کند. در زمستان سال بعد 3 الی 5 شاخه فرعی مناسب و در جهات مختلف که از همدیگر فاصله مناسب دارد را به عنوان بازوهاي اصلی درخت انتخاب و مابقی شاخه ها را که داراي زوایاي بسته (نسبت به تنه اصلی) و یا شاخه‌هاي دفرمه بوده را از قسمت ته شاخه حذف می‌کنیم (حذف کامل و بدون پاشنه). شاخه‌هاي انتخاب شده اسکلت اصلی درخت را در آینده به و جود می‌آورند. این عمل بهتر است در زمان پرورش نهال در نهالستان انجام شود. چنانچه طول شاخه‌هاي انتخاب شده بیشتر از 30 سانتیمتر باشد، با هرس سر زنی کوتاه شده و طول شاخه را حدود 25 الی 30 سانتی متر می‌رسانیم و چنانچه طول شاخه انتخاب شده کمتر از 30 سانتیمتر باشد، نیازي به هرس نبوده و این عمل به سال بعد موکول می‌شود.همانطور که گفته شد در این نوع هرس ارتفاع درخت محدود و تاج درخت گسترده می‌شود و درختانی که به شکل شلجمی هرس می‌شوند، داراي شاخه‌هاي قوي می‌باشند که در مقابل فشارهاي خارجی مقاومت بیشتري دارند. از درختان مثمر نیز درختانی مانند سیب، گلابی، زردآلو، بادام، گردو و پسته را می‌توان به شکل شلجمی تربیت کرد.
براي انجام این نوع هرس به شرح زیر عمل می‌کنند: در سال اول، نهال را از ارتفاع 150-120 سانتیمتر قطع کنید. جوانه‌ها در طول فصل رشد تبدیل به شاخه می‌شوند. در سال دوم، شاخه‌هاي بالایی را حذف نمایید. به طوري که 5-2 شاخه مناسب به فاصله 30 – 20 سانتیمتر از یکدیگر و در جهات مختلف روي تنه باقی بماند. شاخه‌هاي باقی مانده را در صورت طویل بودن هرس ضعیف کنید. در سال سوم و سال هاي بعد، هرس منحصر به قطع شاخه هاي نابجا و نامطلوب است.

2-1-2-6 تربیت مرکز باز (جامی) (Open Center) در اصل این نوع تربیت شباهت به فرم شلجمی دارد، با این تفاوت که به دلیل حذف شاخه اصلی در فرم جامی درخت توخالی است. در این فرم با حذف جوانه انتهایی نهال و یا شاخه‌هاي اصلی، درخت یا نهال را تحریک به تولید شاخه‌هاي فرعی نموده و در سال‌هاي بعد شاخه‌هایی که داراي زوایاي باز هستند را نگه داشته و مابقی را حذف می‌کنیم. فرم جامی مناسب مناطقی است که محدودیت نور دارند. با توجه به این که این نوع هرس موجب گستردگی تاج و سایه انداز بیشتر در سال‌هاي آتی می‌گردد و در مناطقی که رطوبت هوا بالاست گزینه مناسب تری نسبت به دیگر روش‌های تربیت نهال می‌باشد. بیشتر درختان مثمر مثل سیب، گلابی، گیلاس و گوجه را می‌توان به فرم جامی هرس کرد.

براي دستیابی به فرم جامی بدین شرح عمل می‌کنند:

در سال اول نهال را از ارتفاع 70-50 سانتیمتري سربرداري کنید. پس از سربرداري سه جوانه در انتهاي آن باقی گذاشته و بقیه جوانه هاي پایینی حذف می‌شوند. در سال دوم از این سه جوانه سه شاخه به وجود می آید که اگر بیش از 50 سانتی متر طول داشته باشند، مقدار اضافی حذف می‌شود. همچنین اگر شاخه‌هاي اضافی رشد کرده باشند، آنها را قطع می‌کنیم. در سال سوم ممکن است مقدار جوانه هایی که روي شاخه هاي اصلی رشد کرده اند زیاد و متراکم باشند، که باید شاخه هاي فرعی مناسب را به فاصله حداقل 10 سانتی متر از یکدیگر باقی گذاشته و بقیه را حذف کنند. در انتهاي شاخه هاي اصلی سه جوانه باقی گذاشته و بقیه شاخه هرس می شود. هدف انجام این نوع هرس، گسترش تاج درخت است؛ بنابراین جوانه هاي بیرونی مطلوب ترند و حتی الامکان هرس باید طوري انجام شود که جوانه ها به سمت بیرون رشد کنند.

برای خرید پکیج بذر گوجه فرنگی به فروشگاه اینترنتی نازبو مراجعه کنید

توضیح تصویر: از چپ به راست: جامی، شلجمی و هرمی

 2-1-2-7 تربیت پا چراغی
چون این فرم هرس در مو بیشترین کاربرد را دارد. براي انجام هرس فرم پاچراغی به ترتیب به شرح زیر اقدام می‌کنند:
ارتفاع مو را بین 75 تا 150 سانتیمتر انتخاب کنید و براي تشکیل آن از قیم موقت استفاده کنید. اولین هرس در موقع کاشت نهال صورت میگیرد، یعنی قلمه مو یا نهال یک ساله آن را از بالاي جوانه دوم هرس می‌کنید. در سال اول رشد، مو تولید یک یا دو شاخه می‌کند که در آخر سال از شاخه‌هاي موجود فقط شاخه نزدیک به زمین را نگه داشته و بقیه شاخه‌ها را حذف کنید و این شاخه را نیز از بالاي جوانه دوم هرس کنید. در بهار سال دوم دو جوانه باقی مانده روي پایه نمو کرده تولید دو شاخه می‌کند که به تدریج باید آنها را به قیم بست. در اواسط تابستان سال دوم یکی از شاخه‌هاي جوان را که نسبت به سطح زمین بالاتر قرار گرفته است، حذف کرده و شاخه زیرین را به ارتفاع مورد نظر هرس کنید. در اثر این هرس شاخه‌هاي فرعی روي تنه اصلی ظاهر می‌گردند. در آخر سال دوم یعنی موقع خزان که زمان هرس مو می‌باشد، اگر تعداد شاخه‌هاي فرعی روي تنه جوان زیاد باشد، شاخه‌هایی را که به سطح زمین نزدیک هستند، حذف کرده، فقط نسبت به قدرت بوته 3 تا 5 شاخه که در انتهاي فوقانی تنه قرار دارند نگه دارید و سعی کنید که این شاخه ها به طور منظم و تقریبا به یک فاصله از یکدیگر در جهات مختلف روي پایه قرار گیرند و بعد از هر یک از آنها را از بالاي جوانه دوم یا سوم هرس کنید. به این صورت در آخر سال دوم و اگر بوته مو ضعیف باشد، در آخر سال سوم فرم پاچراغی تشکیل می گردد. نصب قیم در این فرم موقتی بوده و بعد از مدتی که پایه ها قوي شدند، می‌توانید آنها را جمع آوري کنید.

توضیح تصویر : فرم تربیت پاچراغی در انگور

2-1-2-8 تربیت فرم پهن
براي تشکیل فرم‌هاي پهن در درختان میوه، شاخه‌هاي فرعی درجه یک و اصلی و شاخه‌هاي میوه دهنده همگی در یک سطح و معمولاً در جهت شمالی جنوبی قرار می‌گیرند و براي اینکه این شاخه‌ها در یک سطح قرار گیرند، باید آنها را به قیمی از سیم یا چوب بست. شکل‌هاي پهن در نواحی که تابش آفتاب و شدت روشنایی کم است برای انواع زیادي از درختان میوه می‌کنند، استفاده می‌شود. براي پرورش درختان میوه به صورت فرم‌هاي پهن، اصولا از درختانی که داراي پایه‌هاي غیر بذري بوده و رشد و نمو آنها قابل کنترل می‌باشد، استفاده می‌کنند.
فرم‌هاي پهن را می‌توان به سه دسته کلی : یک شاخه (کوردون)، دو شاخه (U شکل) و چند شاخه (پالمت) تقسیم نمود.
الف- فرم یک شاخه (کوردون): جهت انجام این هرس به دستورالعمل زیر توجه کنید:

• نهال را در سال اول از فاصله 60 سانتیمتري زمین قطع کنید. باید دقیقاً دو جوانه در انتهاي نهال وجود داشته باشد. در صورتی که تعداد جوانه‌ها در انتهاي نهال بیشتر از 2 عدد باشد، باید آنها را حذف کنید. این جوانه‌ها در اواسط خرداد رشد کافی کرده و آماده بستن به قیم می‌شوند.
• حال جوانه انتهایی به سمت سیم بالایی هدایت شده و جوانه کناري به صورت بازویی روي اولین رشته سیم کشیده می‌شود.
• اگر قیم سیمی بیشتر از یک رشته سیم داشته باشد، در سال دوم نیز مانند سال اول عمل می‌کنیم.
• باید با هرس مداوم تابستانه و زمستانه، شکل و اندازه درخت ثابت نگه داشته و از گسترش بی رویه شاخه جلوگیري شود. هرس فرم کوردون ممکن است به صورت دو طرفه نیز انجام گیرد.

ب- فرم دو شاخه (U شکل): براي تشکیل فرم دوشاخه، به شرح زیر عمل کنید:
نهال را در سال اول از فاصله 60 سانتیمتري از سطح خاك هرس کنید؛ به طوریکه دو جوانه به طور متقابل در انتهاي نهال وجود داشته باشد. در طول فصل رشد، این دو جوانه تشکیل دوشاخه تقریبا افقی را می‌دهند که با هدایت کردن و بستن آنها به قیم نهایتا فرم حاصل می‌شود. باید با هرس مداوم از به هم ریختگی تاج و رشد شاخه‌هاي اضافی جلوگیري کنید. با تکرار همین عملیات روي هر بازو فرم دو شاخه مضاعف به دست می‌آید.
ج- فرم چند شاخه (پالمت): این فرم در میوه کاري کاربرد بیشتري دارد. براي انجام این نوع هرس به شرح زیر عمل کنید: شاخه‌های جانبی را با زاویه 90-60 درجه به شکل بادبزن روی ردیف های سیم هدایت کنید. برای این منظور، در سال اول نهال از ارتفاع 60 سانتیمتري سربرداري می‌شود. به طوریکه دو جوانه جانبی و یک جوانه انتهایی روي نهال وجود داشته باشد. دو شاخه جانبی روي اولین سیم هدایت شده و شاخه انتهایی به سیم بالایی فرستاده می‌شود. در سال دوم، دو شاخه جانبی را از حدود یک چهارم طولشان و شاخه عمودی را از روی جوانه اول یا دوم هرس کنید. در تابستان شاخه‌هاي عمودي که به طرف بالا رشد کرده و با محور عمودي به رقابت برخاسته‌اند و نیز شاخه‌هاي خارج از ردیف را حذف کنید. در سال بعد محور عمودی را به فاصله 60 سانتیمتر از محلی که سال قبل هرس شده، قطع کرده و یک دوم بازوها را نیز حذف کنید. در ساله اي بعد هرس ماند سال دوم صورت می گیرد. در این نوع هرس باید شاخه‌اي که زیاد قوي نباشد و زاویه بازتري با تنه داشته باشد ،باقی نگه دارید، در عوض باید شاخه‌هاي پایینی قوي تر از شاخه هاي بالایی باشند تا سنگینی و قوي بودن انتهاي تاج، رشد طبقه اول را محدود نسازد.

توضیح تصویر: تربیت فرم یک شاخه (کوردون)، دوشاخه (U شکل) و چند شاخه (پالمت)

2-2 هرس باردهی هدف از هرس باردهی آن است که با تقویت اعضاي بارور و تضعیف اعضاي خیلی قوي و محدود ساختن اندام‌هاي رویشی و تبدیل جوانه‌هاي چوبی به گل (در بعضی از درختان) و اعمالی از این قبیل باردهی درخت کنترل و اندام‌هاي بارور به سمت تولید محصول مرغوب هدایت شوند. هرس باردهی شامل خم کردن و برداشتن پوست شاخه، هرس برگ، گل، میوه و ریشه است.
2-2-1 هرس شاخه در بین اعضاء مختلف یک گیاه، تعداد و نحوه رشد شاخه‌ها مهمترین عامل تعیین کننده در نحوه و اندازه مقاومت آن در مقابل فشارهاي ناشی از وزن میوه، باد، برف و یخبندان زمستانه به شمار می‌رود. به علاوه نحوه قرار گرفتن شاخه‌ها و زاویه آنها با تنه و شاخه هاي اصلی‌تر، به میزان زیادي بر روي قدرت باروري گیاه و تحمل آن در برابر شرایط نامساعد جوي تاثیر می‌گذارد. به این دلایل، در هنگام هرس کردن شاخه‌هاي یک گیاه باید دقت زیادي به کار برد و همواره شکل و اندازه نهائی آن را در نظر گرفت. به طور کلی، شاخه‌هاي یک گیاه چوبی را می‌توان به دو گروه بارور و نابارور تقسیم نمود. شاخه‌هاي نابارور عبارتند از: پاجوش‌ها، نرك‌ها و شاخه‌هاي معمولی بی بار (فاقد گل و میوه).
شاخه‌هاي بارور عبارتند از: سیخک‌ها (داردها)، برندي و شاخه‌هاي معمولی بار دهنده (حاوي گل و میوه). هر دو گروه از رشد جوانه شاخه‌هاي معمولی نابارور به وجود می‌آیند. در برخی از گیاهان مانند انگور، این شاخه‌ها قبل از رشد داراي سرآغازه‌هاي گل هستند و پس از رشد گلشان باز می‌شود. در بعضی هم مانند هلو، در تابستان سال رشد، در جوانه‌هاي جانبی آنها سرآغازه‌هاي گل به وجود می‌آید که پس از زمستان گذرانی در بهار سال بعد تبدیل به گل و میوه می‌شوند. در پیرایش شاخه‌هاي نابارور، اصل بر این است که تمام پاجوش‌ها و نرك‌ها را در طول فصل رشد، همچنان که به تدریج پدیدار می‌شوند از ته قطع کنند. البته در شرایط استثنایی می‌توان این شاخه‌ها را نگاه داشت و پاجوش‌ها را به عنوان پایه پیوند و نرک‌ها را (بوسیله چند سال سر زنی و وادار ساختن به انشعاب و تولید جوانه گل) به عنوان شاخه بارور و یا شاخه حامل سیخک به کار گرفت. شاخه‌هاي معمولی نابارور را بر حسب موقعیت آنها می توان در دوره استراحت گیاه به دو صورت سر زنی یا حذف کامل هرس کرد که در ادامه راجع به آن صحبت خواهد شد. در اینجا باید در نظر داشت که معمولاً در بهار سال بعد از هرس، گیاه که مقداري از شاخه‌ها و در نتیجه تعدادي از جوانه‌هاي خود را از دست داده، نیروي ذخیره خود را صرف رشد جوانه‌هاي باقی مانده می‌کند و بدین ترتیب جوانه‌هایی که در شرایط معمولی ممکن بود رشد نکرده و به حالت راکد (خفته) یا جوانه نهفته بودند، تبدیل به شاخه می‌شوند و موجب تولید شاخساره زیاد و متراکم شدن شاخساره درخت می‌گردند. در چنین حالتی، باید تعدادي از این شاخه‌هاي جدید را در زمستان سال بعد به طور کامل حذف کرد و شمار باقیمانده را نیز سرزنی و کوتاه کرد تا از رشد سریع و بدون انشعاب و در نتیجه از ترکه اي شدن آنها جلوگیري کرده، در ضمن براي رشد سال بعد تعداد کافی جوانه بر روي گیاه باقی بماند. هرس شاخه‌هاي بارور، بستگی به طول عمر آنها دارد. به عنوان مثال، شاخه‌هاي بارور معمولی بیش از یکبار تولید گل و میوه نمی‌کنند، بنابراین باید در زمستان سالی که به بار نشسته اند، پیراسته شوند. سیخک‌ها در گیاهان مختلف طول عمرهاي متفاوتی دارند. مثلا در زردآلو تا چهار سال، در سیب ده سال تا بیست سال، در گیلاس ده تا دوازده سال و گلابی حدود بیست سال عمر می‌کند و پس از آن خشک می‌شود. در این هنگام باید سیخک‌ها را از طریق قطع شاخه حاملشان هرس کرد و گیاه را وادار به تولید شاخه‌هاي جدیدي کرد که هر کدام پس از چند سال بصورت شاخه‌هاي حامل سیخک‌هاي جوان بارور در می‌آیند. بنابراین به طور کلی می‌توان گفت هرس در گیاهان ممکن است به دو حالت سرزنی (Heading back) یا حذف کامل (Thinning out) شاخه‌ها انجام شود. سرزنی عبارت است از حذف قسمت انتهایی شاخه‌هاي اصلی یا تنه که سبب حذف اثر غالبیت انتهایی می‌شود و به دنبال آن جوانه هاي جانبی زیر محل برش فعال می‌شوند. در دراز مدت سرزنی باعث تولید گیاهی کوچکتر و متراکم نسبت به گیاه هرس نشده می شود.حذف کامل باعث بزرگتر شدن اندازه گیاه می‌شود، اما شاخه‌ها در مقایسه با گیاه هرس نشده بیشتر باز هستند. به هر حال سرزنی هرس سبکتري نسبت به حذف کامل است.

برای خرید بذر صیفی جات به فروشگاه اینترنتی نازبو مراجعه کنید.

توضیح تصویر:  مقایسه دو روش هرس سرزنی و حذف کامل شاخه‌ها

در هرس درختان میوه معمولاً ترکیبی از دو روش فوق استفاده می‌شود. در تربیت و هرس گیاهان باغی، سرزنی به عنوان عامل اولیه و اساسی در شکل‌دهی و ایجاد تاج لازم است، در حالی که انجام حذف کامل شاخه پس از ایجاد گیاه اهمیت دارد.
در نهایت شاخه‌هاي خشک شده، بیمار، ضعیف و متداخل را بایستی حذف کامل کرد.
2-2-1-1 خم کردن شاخه خم کردن شاخه باعث محدود شدن رشد رویشی شاخه می‌شود و از خروج شیره پرورده شاخه تا حد زیادي جلوگیري می‌کند. به همین خاطر شاخه‌هایی که خم می‌شوند اگر نابارور هستند بارور می‌شوند و اگر بار می‌دهند، میزان محصول آنها بیشتر می‌شود. عمل خم کردن شاخه به وسیله بستن سنگ یا وزنه در انتهاي شاخه و یا بستن آن به وسیله طناب یا نخ به تنه صورت می‌گیرد.

توضیح تصویر: خم کردن شاخه جهت بارور نمودن شاخه‌های نابارور

2-2-1-2 برداشتن پوست شاخه (حلقه برداری) براي تقویت شاخه و درشت شدن میوه‌هاي آن می‌توانید نوار باریکی به عرض حداکثر 5/0 سانتیمتر به صورت حلقه از پوست شاخه حامل میوه را ببرید و جدا کنید. به منظور ترمیم سریع تر محل برش می‌توانید پوست برداشته شده را به صورت واژگون در همان محل مجددا قرار دهید. عمق برش نباید از حد پوست تجاوز کند. در اثر عمل حلقه زنی، آوندهاي آبکش قطع شده و در نتیجه شیره پرورده نمی‌تواند از شاخه خارج شود و تماما به مصرف میوه‌هاي همان شاخه می‌رسد.

توضیح تصویر: برداشتن پوست شاخه و جاگذاری مجدد آن به صورت واژگون

2-2-1-3 زخم کردن شاخه زخم کردن پوست، هرسی است تابستانه که معمولاً در بهار به منظور تبدیل شاخه نابارور به بارورت قویت شاخه‌هاي بارور ضعیف که گل می‌دهند، ولی قدرت نگهداري میوه‌هاي حاصله و گاهی اوقات حتی گل‌هاي خود را ندارند و بالاخره مبارزه با غرور درختان و وادار کردن آنها به باروري انجام می‌شود. در هر سه مورد، زخم کردن پوست باعث قطع رابطه قسمت‌هاي بالاي زخم با بقیه گیاه می‌شود و این قسمت‌ها مواد قندي خود را از دست نمی‌دهند و تقویت می‌شوند. ایجاد پاکوتاهی و تولید میوه در سال‌هاي اولیه ممکن است به وسیله قطع آوندهاي آبکشی انجام گیرد.

 
توضیح تصویر : هرس حلقه برداری در انگور
 

زخم زدن، حالت ناقص برداشتن پوست شاخه است. معمولاً زخم در بالا یا پایین جوانه ایجاد می‌شود. زخم ایجاد شده باعث قطع شدن آوندهاي آبکش می‌شود. اگر زخم در بالاي جوانه ایجاد شود، مانع رسیدن شیره پرورده کافی به آن شده و در نتیجه جوانه به چوب(شاخه) تبدیل می‌شود. اما اگر زخم را در پایین جوانه ایجاد کنید، شیره پرورده فراوانی به جوانه رسیده و آن را تبدیل به گل و میوه می‌سازد.
2-2-1-4 هرس برگ هرس برگ، هرسی است تابستانه که گاهی اوقات در مورد گیاهانی که رشد فوق العاده و شاخ و برگ متراکم دارند اعمال می‌شود و مانند سایر هرس‌هاي تابستانه اثر تضعیف کننده دارد. براي انجام این هرس، با استفاده از وسایلی مانند چوب‌هاي بلند و یا با دست، قسمتی از برگ‌هاي درخت را حذف می‌کنند تا بدینوسیله نور بیشتري به قسمت‌هاي مرکزي تاج بتابد و میوه از کیفیت بهتري برخوردار شود و به خصوص در مورد گیاهانی مثل سیب میوه خوش رنگتر گردد. در مناطقی که نور کم و رطوبت هوا زیاد باشد، براي خوش رنگتر و قوي شدن میوه، می‌توانیم مقداري از برگ‌ها را به روش شیمیایی و یا فیزیکی هرس کنیم. چون برگ محل تبدیل شیره خام به شیره پرورده است، باید دقت کنید که از هرس شدید خودداري شود.

 2-2-1-5 هرس گل و میوه با توجه به اینکه سطح برگ و میزان فتوسنتز یک گیاه مقداري مشخص است، اگر تعداد گل‌ها و میوه‌ها که محل جذب مواد فتوسنتزي (هیدرات‌هاي کربن) هستند به روشی کم شده و تعادل لازم براي تولید محصول مرغوب حاصل می‌شود. در عمل با انجام هرس گل و میوه (تنک کردن) با روش فیزیکی و یا با استفاده از مواد شیمیایی این نتیجه بدست می‌آید. مواد مختلفی مانند NAA و سوین براي تنک شیمیایی به کار می‌روند. جهت ایجاد تعادل بین قدرت درخت و تعداد و مقدار میوه، هرس گل و میوه را انجام می‌دهند. اگر درخت ضعیف و مقدار میوه آن فراوان باشد، تعدادي از گل‌ها و میوه‌ها در ابتداي باز شدن گل‌ها و یا پس از تشکیل میوه به روش‌هاي مختلف مکانیکی یا شیمیاي هرس می‌شود. این هرس علاوه بر بهبود کیفیت محصول در رفع تناوب باردهی(سال آوری) نیز موثر است.

نمایی از هرس ریشه

2-2-1-6 هرس ریشه اگر میزان شاخ و برگ در اثر هرس یا حمله آفات و بیماری‌ها کم شود ولی حجم ریشه ثابت باقی بماند، در فصل رشد گیاه تولید شاخ و برگ فراوان می کند که این شاخه‌ها اغلب نرك هستند. برعکس اگر میزان ریشه از میزان شاخ و برگ کمتر شود، رشد رویشی گیاه محدود شده و گیاه زودتر به بار می‌نشیند. در این حالت عمر درخت کوتاه خواهد شد. پس در موقع هرس ریشه باید دقت کنید که از هرگونه عدم تعادل بین ریشه و شاخ و برگ جلوگیري به عمل آید. جهت جوان کردن درخت مو از هرس ریشه استفاده می‌کنند، همچنین اندازه و رشد درخت سیب را با هرس ریشه محدود می‌سازند.


 

روش‌های هرس کردن

هرس کردن به دو روش انجام می‌شود. در ادامه این دو روش را به اختصار توضیح می‌دهیم:

نمونه ای از ابزار آلات مورد نیاز جهت انجام هرس

الف- مکانیکی
ب- شیمیایی
1- مواد شاخه زا بوترالین: با خشک کردن جوانه انتهایی، مشابه هرس سربرداري عمل می‌کند و چیرگی انتهایی را خنثی می‌کند و موجب پدیدار شدن شاخه فرعی می‌شود.
2- مواد بازدارنده آلار: از رشد کلیه قسمت‌هاي شاخساره جلوگیري می‌کند.
3- تنظیم کننده‌های اکسینی نفتالین استیک اسید (NAA): از رشد نرك‌ها و پاجوش‌ها جلوگیري می‌کند.